Agata Burkat, HomoFelidae, kwiecień 2013
Kocia hiperestezja (FHS)
Kocia hiperestezja jako zaburzenie ze spektrum zaburzeń kompulsywnych
Kocia hiperestezja (Feline Hyperesthesia Syndrome, FHS) jest chorobą nie do końca dającą się sklasyfikować. Z jednej strony uważać ją można za zaburzenie kompulsywne, z drugiej strony liczba objawów czysto neurologicznych w niej obecnych jest tak duża, że ograniczanie jej definicji do kategorii zaburzeń behawioralnych wydaje się błędem. Słowo „hiperestezja” pochodzi od słów „hyper”, które z Greki oznacza nad, ponad, oraz „aesthesia”, które oznacza czucie, odczuwanie. Hiperestezja oznacza więc nadmiernie wzmożone odczuwanie. Można powiedzieć, że kocia hiperestezja łączy w sobie objawy behawioralne, dermatologiczne i neurologiczne (Ciribassi, 2009), co czyni ją wyjątkowo trudną w diagnozowaniu ze względu na konieczność wykluczenia chorób z powyższych kategorii.
Zachowania kompulsywne u kotów definiowane są jako zachowania oparte na naturalnych wzorcach zachowania, które zostały wyolbrzymione na skutek prób radzenia sobie z sytuacją lub oddziaływań środowiska (Moon-Fanelli, 2005). Początkowo mogą to być zachowania przeniesione, przykładowo gdy kot jest rozdarty pomiędzy chęcią ucieczki i agresji, może odwołać się do pozornie niezwiązanego zachowania, takiego jak pielęgnacja, którego celem jest rozładowanie napięcia. Jeśli sytuacja powodująca napięcie przeciąga się lub powtarza, kot może przejawiać zachowanie mające na celu redukcję tego napięcia częściej i również poza kontekstem konfliktowej sytuacji. Na tym etapie, nawet jeśli owo zachowanie powoduje u kota negatywne konsekwencje, takie jak ból, zwierzę może nadal się do niego odwoływać. Poziom stymulacji niezbędnej do wyzwolenia zachowania kompulsywnego może z czasem maleć, co w konsekwencji może doprowadzić do sytuacji, gdzie nawet najmniejsze pobudzenie wyzwala u kota kompulsję.
U ludzi mówi się o nieco innej kategorii zaburzeń, mianowicie o zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych. Wedle klasyfikacji DSM 4 zaburzenia obsesyjno-kompulsywne zaliczane są do zaburzeń lękowych i charakteryzują się obecnością dwóch komponentów:
1. obsesji, na które składają się: (a) powracające uporczywe myśli, impulsy lub wyobrażenia, które pacjent chwilami rozpoznaje jako natrętne i niepożądane oraz powodujące lęk i złe samopoczucie, (b) myśli, impulsy i wyobrażenia, które nie wynikają tylko z przesadnej troski o sprawy życia codziennego, (c) próby lekceważenia lub wypierania takich myśli, impulsów czy wyobrażeń albo zastępowania ich innymi myślami lub czynnościami, (d) świadomość pacjenta, że obsesyjne myśli, impulsy lub wyobrażenia są wytworem jego umysłu;
2. kompulsji, na które składają się elementy: (a) powtarzające się zachowania (np. mycie rąk, porządkowanie, sprawdzanie) lub czynności psychiczne (np. modlitwa, liczenie, powtarzanie słów w myśli), które człowiek czuje się zmuszony wykonywać w reakcji na obsesję lub zgodnie z regułami, których musi ściśle przestrzegać, (b) zachowania lub czynności psychiczne mające na celu przeciwdziałanie złemu samopoczuciu lub zapobieganie pewnym groźnym zdarzeniom klub sytuacjom, ale nie są realistycznie związane z tym, co mają powstrzymywać albo są reakcjami zdecydowanie przesadnymi (American Psychiatric Association, 1994 za: Intermountain Healthcare Patient and Provider Publications, 2009).
Elementem łączącym zaburzenia obsesyjno-kompulsywne u ludzi z zaburzeniami kompulsywnymi u zwierząt jest potrzeba redukcji napięcia, która z czasem staje się zależna od zachowania kompulsywnego. Ostatecznie tylko zachowanie kompulsywne jest w stanie zredukować napięcie u osoby chorej, często jest to jednak redukcja krótkotrwała.
Diagnozowanie – objawy i różnicowanie
FHS dotyka przede wszystkim koty w wieku od 1-4 lat i jest częstsza u kotów ras syjamskiej, burmańskiej, himalajskiej i abisyńskiej (Lundgren, 2005). Objawy kociej hiperestezji obejmują marszczenie (rolowanie) się skóry w dole grzbietu, wzdłuż kręgosłupa (czasem choroba ta nazywana jest chorobą rolowania skóry), co z kolei może powodować oznaki bólu. Ponadto obserwuje się poszerzenie źrenic, wpatrywanie się we własny ogon i atakowanie go, gryzienie podstawy ogona, tylnych i przednich łap. Koty dotknięte FHS często bardzo energicznie biegają po domu głośno przy tym wokalizując. Osobniki na co dzień spokojne mogą przejawiać agresję w stosunku do ludzi i innych kotów, natomiast koty zazwyczaj agresywne pod wpływem choroby mogą stać się towarzyskie i skore do pieszczot. Ataki choroby pojawiają się najczęściej rano i późnym wieczorem i wywołać lub wzmocnić je może głaskanie sierści kota (Ciribassi, 2009).
Aby zdiagnozować kocią hiperestezję należy wykluczyć gamę innych możliwych chorób wywołujących jej objawy. Choroby dające objawy zbliżone do FHS to np. dermatoza, alergia na pchły, alergia pokarmowa, atopia, infekcja skórna, epilepsja, guz mózgu, choroby kręgosłupa, zapalenie mięśni, miopatia, wyizolowane zaburzenie kompulsywne, zachowanie przeniesione. Ze względu na liczbę możliwych przyczyn zachowania obecnego w kociej hiperestezji, jest to choroba niezwykle trudna do ostatecznego zdiagnozowania.
Proces diagnostyczny obejmować musi badanie fizykalne, badanie neurologiczne, komplet badań krwi i osocza, analizę moczu, prześwietlenie kręgosłupa. Wyniki powyższych badań determinują dalszy tok postępowania diagnostycznego i mogą obejmować badania próbki skóry, biopsję mięśni, tomografię komputerową mózgu i/lub kręgosłupa, EMG, badania z użyciem próbek jedzenia i leków (przeciwpchelnych, sterydowych, przeciwpadaczkowych, itd.).
Jeśli powyższe badania nie przyniosą odpowiedzi a próby leczenia okażą się nieskuteczne, diagnoza FHS wydaje się uprawniona.
Przyczyny zaburzenia
FHS uważa się często za zaburzenie kompulsywne, którego efektem jest samookaleczanie. Jednym z czynników prowadzących do wykształceni się zachowania kompulsywnego jest przeniesienie zachowania, o którym była mowa na początku pracy. Występuje ono w sytuacji konfliktu pomiędzy dwoma przeciwstawnymi dążeniami, takimi jak np. jedzenie spowodowane głodem a strach przed drugim kotem broniącym dostępu do miski. Kot postawiony przed tego typu sytuacją może nie być w stanie dokonać wyboru pomiędzy możliwymi rozwiązaniami problemu (walka o dostęp do miski versus ucieczka przed broniącym miski kotem). Może zamiast tego zaangażować się w zachowanie normalne dla swojego gatunku jednak niezwiązane z sytuacją, takie jak pielęgnacja sierści, która pozwala mu rozładować wewnętrzne napięcie. Jeśli konfliktowa sytuacja pojawia się często lub trwa długo, kot może przejawiać zachowanie przeniesione również w sytuacjach neutralnych emocjonalnie, co oznacza wykształcenie się zachowania kompulsywnego.
Neuroprzekaźniki zaangażowane w wykształcanie się zachowań kompulsywnych to dopamina, której podwyższony poziom może prowadzić do zachowań kompulsywnych; opiaty, których poziom podnosi się pod wpływem zachowań kompulsywnych, co prowadzi do ich wzmocnienia oraz serotonina, której zbyt niski poziom może prowadzić do pojawienia się zachowań kompulsywnych.
Wśród przyczyn FHS wymienia się uwarunkowania genetyczne, co związane jest z faktem, iż niektóre rasy chorują na hiperstezję częściej niż inne, o czym była mowa wcześniej. Rasy kotów szczególnie narażone na występowanie FHS to syjamska, burmańska, himalajska oraz abisyńska. Należy zwrócić uwagę, że rasy te mają zbliżone linie ewolucyjne (Lipinski, Froenicke, Baysac, Billings, Leutenegger, Levy, Longeri, Niini, Ozpinar, Slater, Pedersen, Lyons, 2008).
Leczenie
Leczenie FHS nie należy do łatwych a szanse na całkowite zwalczenie choroby są dość niskie. Efektem, jaki uzyskuje się poprzez wprowadzenie leczenia farmakologicznego oraz modyfikacje behawioralne jest kontrola choroby, która nierzadko (choć nie zawsze) towarzyszy zwierzęciu do końca życia. Ważnym elementem leczenia jest systematyczne monitorowanie jego postępów poprzez np. gromadzenie nagrań epizodów choroby.
Modyfikacje behawioralne obejmują przede wszystkim ograniczenie sytuacji stresowych powodujących napięcie u kota. Może to oznaczać odizolowanie od osobników broniących dostępu do zasobów, zapewnienie większej przestrzeni, zapewnienie możliwości realizacji podstawowych instynktów i potrzeb, takich jak polowanie, terytorializm, aktywność fizyczna, etc. Istotna dla zdrowia psychicznego kota jest przewidywalność środowiska. Oznaczać to może stabilne pory karmienia, zabawy, spania, itp., konsekwentny i przewidywalny stosunek opiekuna, jasno wyznaczone granice akceptowalnych zachowań oraz bezpieczny i opiekuńczy kontakt.
W sytuacjach, w których pojawia się u zwierzęcia zachowanie nieakceptowane przez opiekuna, często stosuje się technikę „nic za darmo”, która polega na tym, że wszystkie zasoby (u kotów głównie mowa o jedzeniu) otrzymywane są jako nagroda za coś. Zachowanie ekscesowe przestaje się w tym momencie zwierzęciu opłacać, ponieważ nic za nie nie dostaje. Często prowadzi to do wygaszania. W sytuacji zachowań kompulsywnych jednak technika ta niekoniecznie zadziała, ponieważ są one samonagradzające – redukują napięcie. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby technikę wypróbować mimo to.
Opiekunowie kotów z FHS szybko uczą się, kiedy zbliża się epizod choroby, mogą wtedy odpowiednio zareagować, przekierowując uwagę kota na zabawę lub sesję treningową.
Tak jak w przypadku niemal wszystkich zaburzeń zachowania, epizodów FHS nie wyleczy karanie kota. Może je nawet pogłębić poprzez zwiększenie stresu i napięcia u chorego osobnika.
Farmakoterapia FHS obejmuje podawanie kotu leków z jednej z poniższych grup: SSRI (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny; fluoksetyna, paroksetyna), trójpierścieniowe leki antydepresyjne (klomipramina) oraz starsze benzodiazepiny – leki przeciwlękowe i uspokajające (diazepam, lorazepam, oksazepam). Weterynarz decyduje o dawce oraz czasie trwania leczenia, jednak zwykle trwa ono nie krócej niż 6 miesięcy. W czasie leczenia dawkę leku zmniejsza się aż do całkowitego odstawienia. Jeśli objawy powrócą po odstawieniu leku, wraca się do ostatniej efektywnej dawki. Czasem konieczne okazuje się podawanie leków dożywotnio.
W niektórych przypadkach FHS farmakoterapia obejmuje również podawanie leków przeciwpadaczkowych.
Artykuł pochodzi z bogatego archiwum psycholog zwierzęcej Agaty Burkat (HomoFelidae.pl), której naukowe prace na temat kotów znajdziecie wyłącznie na stronach CatExperts.pl. Więcej artykułów z tego cyklu?
Literatura cytowana:
Ciribassi, J. (2009). Understanding behavior: Feline Hyperesthesia Syndrome. Compendium on Continuing Education Veterinary, 116-132.
Intermountain Healthcare Patient and Provider Publications. (2009). Summary of DSM-IV Diagnostic Criteria. Pobrano 13.04.2013 z https://intermountainhealthcare.org/ext/Dcmnt?ncid=520221311&tfrm=default
Lipinski. M. J., Froenicke, L., Baysac, K. C., Billings, N. C., Leutenegger, C. M., Levy, A. M., Longeri, M., Niini, T., Ozpinar, H., Slater, M.R., Pedersen, N.C., Lyons, L. A. (2008). The ascent of cat breeds: Genetic evaluations of breeds and worldwide random-bred populations. Genomics, 91, 12-21.
Lundgren B. (2005). Feline hyperesthesia syndrome. Pobrano 13.04.2013 z http://www.veterinarypartner.com/Content.plx?A=1998
Moon-Fanelli, A. (2005). Feline compulsive behavior. Pobrano 10.03.2013 z http://www.tufts.edu/vet/vet_common/pdf/petinfo/dvm/case_march2005.pdf